Қан кету — қанның тамырдан шығып кетуі. Қан кетудің ішкі түрін ажыратады, қашан қан дененің қуысына құйылғанда және сыртқы, қашан қан жарадан немесе дененің табиғи тесікшесінен сыртқы ортаға шыққанда. Ең жиі кездесетін қан кетулер жаралардан, асқазаннан және жатырдан (метроррагия) болатын қан кетулер.
Жасырын, ішкі қан кетулер қауіптірек, өйткені оларды анықтау қиын.
Зақымдалған тамырға байланысты қан кету бірнеше түрге бөлінеді. Капилляр (майда тамыр) үзілген кезде қан тамшылармен шығады. Веналық қан кету күңгірт қызыл, шие түстес ағыспен ерекшеленеді. Артериялық қан кету кезінде ашық қызыл ағыспен пульсирлейді немесе фонтанмен атқылайды. Төртінші түрі (паренхиматозды қан кету) бауыр, өкпе, көкбауыр, бүйрек сияқты органдардың зақымдануында пайда болады, жара бетінің бәрі қансырайды. Мұндай органдарда кесілген тамырлар тартылмайды және ұлпаның өзі қысылмайды, сондықтан қан кету өте мол болады және көбінесе өмірге қауіпті, оны тоқтату қиын. Бірнеше түрдің қосылуы кезде аралас қан кету туралы айтылады.
Тек ішкі қан кетуді анықтау қиындық тудырады, ол қатты соққылар, ірі сүйектердің сынуы кезінде, жара, эрозиялық гастрит, өңештің варикозды кеңеюі, бауыр циррозы, ісіктер сияқты аурулардың асқынуында пайда болуы мүмкін. Ішкі қан кету күдігі пайда болғанда дәрігер (терапевт, жедел жәрдем дәрігері, гинеколог, проктолог және т.б.) егжей-тегжейлі қарап тексереді, импульс пен қан қысымын өлшейді. Диагнозды растау үшін гематокрит, гемоглобин деңгейі және эритроциттер санын зертханалық зерттеулер жүргізіледі. Ішкі қан кетудің болжамды орнына байланысты эндоскопиялық зерттеу әдістері қолданылады. Мәселен, асқазан-ішек жолдарының ауруларында тік ішекті саусақтық зерттеу, эзофагогастродуоденоскопия, колоноскопия және ректороманоскопия орындалуы мүмкін, өкпе ауруларында - бронхоскопия, қуық зақымдалғанда - цистоскопия қолданылады. Сонымен қатар, рентген және оған қажетті УДЗ қолданылады, қажет болған жағдайда лапароскопия қолдану арқылы операция жүзеге асырылады.
Барлық қан кету түрлерінің жалпы белгілері - әлсіздік, ұйқышылдық, тері мен шырышты қабықтардың бозаруы, бас айналу, суық тер, шөлдеу, көздің қараюы, мүмкін есінен тану. Артериялық қысымның төмендеуі және пульстің жиілеуі (тахикардия), қолдардың дірілі (тремор) байқалады. Ішкі қан кету үлкен мөлшерде болғанда, бет әлпеті күрт бозғылт немесе көкшіл-сұр түске айналады, науқас сандырақтайды, есін жоғалтады.
Қарын немесе өңеш ішіндегі қан кету туралы қара қанның құсуы («кофе қойыртпаңы») куәландырады. Ішектегі қан дегте тәрізді нәжіспен көрінеді. Геморрой кезінде анустан ал қызыл қан шығады. Өкпеден қан кетсе, жарқын көпіршікті қанмен жөтел, ентігу, тыныс алудың қиындауы пайда болады. Қынаптан қан ағу жатыр қуысындағы ішкі қан кету туралы айтуы мүмкін. Бүйрек немесе зәр шығару жолдарында қан кету кезінде несепте қан (гематурия) байқалады.
Қан кетулер кезіндегі алғашқы көмек көрсетудің маңыздылығын асыра бағалау қиын. Ішкі қан кетуге күмәнданғанда жедел жәрдем шақыру немесе науқасты медициналық мекемеге, мүмкіндігінше — хирургиялық бейінді мекемеге жеткізу қажет.
Сыртқы қан кету кезінде бірнеше әдістер қолданылады. Негізгі әдіс - үш «Д» ережесі: он саусақпен он минут бойы қысып ұстау керек. Көп жағдайда бұл қанның тоқтауы үшін жеткілікті болады. Арнайы құралдар (гемостатикалық ұнтақтар, түйіршіктер, салфеткалар) болған жағдайда, 10 минут қысым жасалғаннан кейін жараны өңдеу керек. Осыдан кейін қысу таңғышын қою қажет. Егер дәрі қорабы бар болса, онда үлкен мақта бөлігін алып, оны бинтпен немесе дәке матаумен орап, күшті тампон жасау керек. Оны қан кетіп жатқан жараға басып, тығыз байлап қойыңыз. Егер дәрі қорабы жоқ болса, міндетті түрде мақта мен бинтті ауыстыра алатын кез келген материалды қолданыңыз, бұл кезде жараның үстіне түкті маталар немесе мақта қоймауға тырысыңыз. Киімді шешуге немесе кесуге уақыт жоғалтпаңыз. Егер жара қысып ұстауға болмайтын жерде болса (мойын, іш), онда таңғыштың немесе жгуттың жараға қарама-қарсы жағында ағаш тақтайша немесе кез келген қатты жалпақ зат салу қажет.
Шгут (эластикалық шнур) ең төтенше жағдайда, қатты тамырлы қан кету кезінде, аяқ-қолдың кесіліп қалуы (қол-аяқтың жыртылып қалуы) кезінде қолданылады. Артериалды қан кету кезінде шгутты жара орнынан жоғары қойып, веноздық қан кету кезінде төмен қойылады, бірақ жақынырақ болуы мүмкін, аяқ-қолдың қанмен қамтамасыз етілмеген бөлшегін азайту үшін. Шгуттың астында киімді қалдырады немесе арнайы жастық ретінде кез келген матаны қолданады.
Алғашқы айналымды байламас бұрын, жгутты алдын ала қолмен созып, аяқ-қолды бір рет айналдырыңыз. Алғашқы тур жгуты қан кетуді тоқтатуы керек. Қалған жгут турларын бірінші айналымды қолдау үшін сәл керілуімен байлаңыз. Жгуттың салынған уақытын науқастың маңдайына жазады. Жгутты салғаннан кейін екі сағаттан кем емес уақыт ішінде шешеді.
Эластик шнур болмаған жағдайда, бұрау қолданылады (орамал, белбеу, таспа, мата жолағы). Бұрауды жарақат орнының жоғары немесе төмен жағына салады, ұштарын тұйықпен түйеді. Сол тұйыққа таяқ салып, бұрауды қан тоқтағанша қатайтады. Осыдан кейін таяқтың бос ұшын бекітеді. Бұрауды салу кезінде жгутты қолдану ережелерін басшылыққа алады.
Қан кетіп жатқан тамырға жгут қойылмайтын жағдайда оны саусақпен қысып, медициналық мекемеге жеткенше ұстап тұру керек.
Алғашқы көмек көрсеткен кезде зардап шегушіге психологиялық қолдау көрсетуді ұмытпау керек, мүмкіндігінше оны тыныштандырып, жылыту, бәрі жақсы болатынына сендіру керек.
Қатты қан кету жағдайында емдеу ауруханада жүргізіледі. Сыртқы қан кетулер кезінде көбінесе тампонада, жараның тампонадасы, қан тамырларын тігу немесе коагуляциялау, эмболизация қолданылады. Ішкі қан кетулерде — бас сүйегін ашу, асқазанды резекциялау, жатырды тампонадау және т.б. Көп мөлшердегі қан жоғалту жағдайында сұйықтықтарды дереу көктамырға енгізу қажет.
Қан кетудің алдын алу ішкі қан кету кезінде негізгі ауруды уақытылы және тиімді емдеуді (жатырдан тыс жүктілік, жара ауруы, ісіктер, жүрек-қан тамырлары жүйесінің аурулары) қамтиды.
Сыртқы қан кетудің негізгі себептері әртүрлі жарақаттар мен жаралар болып табылады. Ішкі қан кетулер де жарақаттардан, мысалы, іштің көгеруі және көкбауыр мен бауырдың жарылуы нәтижесінде пайда болуы мүмкін; кеуде қуысына соққы тиген кезде қабырғалардың сынықтары өкпенің тінін жыртып жіберуі мүмкін. Бас сүйегішілік қан кету өте қауіпті, ол жарақаттан кейін бірден ғана емес, бірнеше сағат немесе тіпті күндер өткен соң, кейде толық әл-ауқат жағдайында да дами алады.
