Есірткілер жүйке жүйесіне әсер етіп, адамның психикасын өзгертетін заттар болып табылады. Дәрі-дәрмектер сияқты, есірткілер де пайдалы болуы мүмкін (ауырсынуды жою, операция үшін наркозға енгізу), сол сияқты шамадан тыс қолданған кезде зиян да келтіруі мүмкін.
Ауыспалы мағынада есірткі деп адамның эмоционалдық дискомфортын тудыратын кез келген әдетке айналған затты атайды, мысалы компьютер, теледидар, құмар ойындар.
Қазақстан Республикасының «Есірткі құралдары, психотроптық заттар, прекурсорлар және олардың заңсыз айналымына және оларға теріс пайдалануға қарсы іс-қимыл туралы» Заңында есірткілерге мынадай анықтама берілген: «есірткі құралдары немесе психотроптық заттар ретінде жіктелген, олармен теріс пайдалану салдарынан халық саулығына әлеуетті қауіп төндіретін өсімдіктер, заттар немесе препараттар, Қазақстан Республикасында бақылауға жататын есірткі құралдары, психотроптық заттар және прекурсорлар тізіміне енгізілген».
Есірткі заттар әртүрлі негіздер бойынша жіктеледі:
Есірткілер миға «қуаныш гормондары» дофамин мен серотонин ағынын 5-10 есе арттырады. Бұл заттар дәмді тамақ, жыныстық қатынас, көзге көрінетін, тактильді сезімдер және т.б. кезде табиғи жолмен өндіріледі. Алайда, есірткілер мидың табиғи «марапаттау жүйесін» «алдап», ләззат сезімін жасанды жолмен алуға мүмкіндік береді. Мысалы, амфетамин есірткісі дофаминнің бөлінуін тікелей ынталандырады, морфин мен никотин табиғи дофаминді имитациялайды, алкоголь дофамин антагонистері заттарын блоктайды.
Біздің миымыз уақыт өте келе дофаминнің шектен тыс ағынына үйреніп, оны өндіруді тоқтатады. Нашақор енді есірткісіз өмір сүре алмайды. Алдымен психологиялық тәуелділік пайда болады, содан кейін физикалық тәуелділік пайда болады, кезде есірткіні қабылдамаса, сол бойда алып қою (бұлшықет аурулары, әлсіздік, мұрыннан су ағу, ұйқысыздық, бас айналу) басталады.
Нашақорлық заттарды қабылдаудың әсері нашақорлық мас болуымен, яғни эйфория (бақыт, қөңіл-күй көтеріңкілігі) және қоршаған ортаға өзгерген қабылдаумен көрінеді.
Көңіл-күйдің өзгеруімен басталып, уақыт өте келе есірткілер адамның бүкіл ағзасын «бақылауға алады». Егер наркоман кезекті дозаны уақытында қабылдамаса, абстиненттік синдром (кайта тарту синдромы) пайда болады: денсаулығы мен көңіл-күйі нашарлайды, денеде ауырсыну пайда болады, интоксикацияның барлық белгілері көрініс береді.
Мәселе мынада, есірткілер ағза өзі шығаратын ауырсынуды басатын заттарды алмастырады және оларды тоқтатқан кезде адам дені сау адамдар байқамайтын процестерден ауырсынуды сезіне бастайды: қан тамырлардан аққаннан, бұлшықеттердің қозғалысынан, буындардың бұрылуынан.
Кейіннен метаболизм бұзылып, ол барлық жүйелер мен органдардың жұмысына әсер етеді. Кейбір аурулар мыналар:
Үш жыл бұрын Халықаралық наркополитика зерттеу орталығы (ICSDP) 10 жылдық бақылау нәтижелері бойынша есеп жариялаған. Есепте есірткіге қарсы соғыс іс жүзінде жеңілген деген қорытынды жасалған. Есеп авторлары векторды қатаң шаралардан медициналық шараларға түбегейлі өзгертуді табанды түрде ұсынады. Олардың пікірінше, тек денсаулық сақтау саласына тән әдістер ғана нәтиже береді, қылмыстық құқыққа тән әдістер емес. Сонымен қоса, жеңіл әрі ауыр есірткілерді шектеп қана емес, заңдастыруға да дәлелдер келтіріледі.
