«Маған ешқандай таблетка көмектеспейді»; «маған бұл препарат әсер етпейді», «мен тек әжемнің қайнатпасымен емделдім, ал дәрілермен емес». Мұндай пайымдауларды жиі естиміз, солай емес пе? Бұл таңданарлық емес: қарапайым адам бір нәрсеге күмәндануға немесе сенуге ерікті. Бірақ мамандарға дәлелдер қажет, әсіресе дәрілік заттардың әрекеті мен қауіпсіздігіне қатысты.
Бүгінде ең сенімді деп қосарланған соқыр рандомизацияланған көп орталықты плацебо-бақыланатын зерттеу мойындалған.
Бұл күрделі ұғымдарды тармақтар бойынша талдайық.
Плацебо (латын тілінен «ұнаймын») — дәрі көрінісі бар, бірақ емдік қасиеттері жоқ және пациенттің өзін-өзі сендіру арқылы әсер ететін зиянсыз зат («жаңғақ»). Әдетте, плацебо 25-35% жағдайда, ал психикалық бұзылыстары бар адамдарда - 40%-ға дейін көмектеседі.
Ағылшын тілінде randomize сөзі «кездейсоқ тәртіпте орналастыру, араластыру» дегенді білдіреді. Дәрілік заттың әсері айқын болу үшін, оны плацебо әсерімен салыстыру керек. Бұл үшін зерттеу қатысушыларын екі топқа бөледі: біріне препарат береді, екіншісіне — плацебо немесе басқа препарат (егер ұқсас дәрімен салыстыру қажет болса). Екінші топ бақылау тобы деп аталады, ал зерттеудің өзі — плацебо-бақыланатын деп аталады.
Рандомизацияланған зерттеуде қатысушылар кездейсоқ бөлінеді. Бұл жеңіл немесе тек ауыр науқастар бір топқа түспес үшін жасалады.
Жалғыз соқыр зерттеуде науқас қай топқа түскенін және оған қандай препарат беріліп жатқанын білмейді, бірақ бұл туралы медициналық қызметкер біледі. Қос соқыр зерттеуде дәрігер де, пациент те қатысушының нақты не алатынын білмейді. Әрине, қос соқыр зерттеу әлдеқайда сенімді — зерттеуші кездейсоқ немесе қасақана қатысушыға дәрі немесе құр босқа дәрі беру туралы хабарлай алмайды.
Бірнеше медициналық орталықтарда бір уақытта жүргізілетін зерттеу мультиорталықты зерттеу деп аталады. Әдетте, егер ауру сирек кездесетін болса және бір клиникада сәйкес келетін пациенттер жеткіліксіз болса, мультиорталықты зерттеуге жүгінеді. Көбінесе мұндай жобалар халықаралық болып табылады.
Адамдарда жаңа препаратты тексермес бұрын, оның әрекетін "in vitro", яғни жасушалар мен ұлпаларда зерттейді. Содан соң жануарларға, соның ішінде адамға ең жақын приматтарға сынақтар жүргізіледі. Бұл кезеңге 1-ден 3 жылға дейін уақыт кетеді.
Клиникалық сынақтардың кезеңі 4 фазаға бөлінеді. Бірінші фазада 20-100 дені сау еріктілер ақыға тартылады. Алдымен препараттың уыттылығы/қауіпсіздігі, фармакокинетикасы және фармакодинамикасы (дәрінің денеде қалай сіңіріліп, шығарылатыны) бағаланады. Егер препарат өте уытты болса (мысалы, химиотерапияға арналған дәрілер), онда сау пациенттерге зерттеу жүргізілмейді.
Екінші фазаға 200-ден 1000-ға дейінгі пациенттер қатысады, бұл жерде препараттың тиімділігі мен оңтайлы дозалары анықталады. Үшінші фазаға бірнеше мың пациент қажет. Бұл зерттеу препараттың тиімділігі мен қауіпсіздігін, сондай-ақ оны ұқсас дәрілермен салыстырғандағы әсерін растауы керек.
Бұл кезең орта есеппен 5 жылға созылады. Сынақ нәтижелерін талдауға тағы 2 жыл кетуі мүмкін. Үшінші кезең сәтті аяқталса, препарат тіркеуден өтеді.
Төртінші фазада дәрілік зат он мыңдаған пациенттерге тағайындалады, сирек кездесетін жанама әсерлері, ұзақ мерзімді әрекеті мен қауіпсіздігі, басқа препараттармен және тағам өнімдерімен өзара әрекеттесуі, әр түрлі жас топтарына әсері және қолданудың алшақтық салдары туралы мәліметтер жиналады. Дәрігерлердің препараттың әрекеті туралы хабарламалары негізінде дәріні қолдану жөніндегі ұсыныстар өзгертілуі мүмкін.
Кәмелетке толмағандарға арналған дәрілік препараттарды клиникалық зерттеулер препарат тек балалар ауруларын емдеуге арналған немесе балаларды емдеуде дәрінің ең жақсы дозасы туралы деректер қажет болған жағдайда жүргізіледі. Денсаулығы жақсы балаларға зерттеулер жүргізілмейді.
Балалар физиологиясының ерекшеліктеріне байланысты дәрілік заттардың сіңуі, таралуы, игерілуі және шығарылуы ересек ағзадағы осындай процестерден айтарлықтай ерекшеленеді. Дегенмен, табиғи себептермен балаларда зерттеулер жүргізу әлдеқайда қиын.
Баланың (үш жастан бастап) және ата-анасының (қамқоршыларының) хабардар етілген келісімі қажет.
Ата-аналар баласына зиян тигізуден қорқып келіспеуі немесе, керісінше, өзімшілдік мақсатында келісеуі мүмкін (мысалы, жаңа дәрі-дәрмекті тегін алғысы келеді). Осыған байланысты көптеген дәрі-дәрмектердің аннотацияларында «18 жасқа дейін қолдануға болмайды» немесе «балаларға зерттеулер жүргізілмеген» деген белгі бар.
Толық клиникалық зерттеулер ұзақ жылдар бойы жұмыс жасауды талап етеді (орташа есеппен — 8 жыл) және едәуір қаржылық шығындарды қажет етеді: препаратты әзірлеу және өндіру, еріктілердің, медицина қызметкерлерінің, зерттеушілердің еңбегіне ақы төлеу, нарықта жылжыту және т.б. Сондықтан өндіруші компания молекулаға (формулаға) патент алады. Патент 20 жылға жарамды, бірақ бұл мерзімге клиникалық сынақтардың жылдары да кіреді. Бұл уақытта өндіруші дәрі-дәрмекке айрықша құқыққа ие және оны жасау мен зерттеуге жұмсалған шығындарды өтеу үшін оны кез келген бағамен сата алады.
20 жыл өткеннен кейін кез келген компания препараттың формуласын пайдаланып, оны өндіре алады. Мұндай препарат дженерик деп аталады, ол түпнұсқадағыдан әлдеқайда арзанырақ.
Дженериктердің эффектісі түпнұсқа препараттармен бірдей деп саналады.
Алайда бұл ұқсас препараттар тиімділігі жағынан ерекшеленуі мүмкін, себебі патентте тек препараттың жалпы тұжырымдамасы көрсетілген. Препаратты өндіруде оның жасаушылары сипаттамаға енгізбеген ерекшеліктер болуы мүмкін. Таңдау әрдайым пациенттің құзырында қалады.
